فرهنگیان و شماری از باشنده گان ولایت هرات، خواهان بازسازی و حفاظت از آبده های تاریخی بجا مانده از یهودیان در این ولایت استند.
پیشینۀ یهودیان هرات به زمان حکمرانی نادر افشاردر هرات بر می گردد- هنگامی که حلقه آزادی ها بر این اقلیت دینی در ایران تنگ شد و هزاران تن از آنان به هرات آمدند و در کنار «هری» نشینانی که در همزیسیتی مسالمت آمیز در کشور آوازۀ بلندی دارند، صفحه یی تازه یی از زنده گی را آغاز کردند.
بسیاری از آنان در محل مهمندها - که بعدها به نام محل «موسایی ها» معروف شد - در شهر کهنه هرات به بازرگانی آغاز نمودند.
بخش بزرگی از بازار ابریشم فروشی، تکه فروشی و عطاری ها در دست آنان بود و بودوباش آنان بی هیچ تنشی، تا سال های آغاز جنگ های داخلی در کشور ادامه داشت.
محمد نادر، باشندۀ محل موسایی ها در این باره می گوید: «ما با همسایه های مان روابط خیلی نزدیک وصمیمی داشتیم؛ میان ما رفت و آمد های خانواده گی جریان داشت و به مهمانی های یکدیگرمان شرکت می کردیم، اما حالا دیگر آنان در این محل نیستند.»
روابط میان باشنده گان هرات و یهودیان پیشین این ولایت، بسیار صمیمانه بوده است. و شماری از باشنده گان هرات از آنان خاطره هایی دارند.
عبدالرشید، باشندۀ شهرقدیم هرات خاطراتش را از این دوران، این گونه روایت می کند: «یکی از همسایه های یهودی مان در محل مهمند ها "عزغیل" نام داشت و با یک دختر مسلمان از نزدیکان ما ازدواج کرد و من که در آن سال ها سن بلندی نداشتم با پسرهای شان بازی می کردم.»
اما، حالا وزارت اطلاعات و فرهنگ، بازسازی یکی از کنیسه های یهودیان هرات را که در آن مراسم مذهبی برگزار می شده است، آغاز کرده است.
زلمی صفا، آمرحفاظت از آبده های تاریخی هرات می گوید: «کار بازسازی کنیسۀ یوحا را چند روز می شود که آغاز کرده ایم و تلاش می کنیم از این آبده ها بخوبی حفاظت کنیم.»
در حال حاضر، تنها چهار کنیسه یا عبادت گاه و یک حمام از آبده های یهودیان هرات در این ولایت وجود دارند؛ آبده هایی که شامل لیست میراث های فرهنگی سازمان ملل نیز شده اند.
پس از مهاجرت یهودیان از هرات، یکی از کنیسه های آنا که به «گورکیا» مشهور بود، به یک مسجد مبدل شد و از کنیسۀ «شمایل» مکتب ساخته اند، اما کنیسۀ «یوحا» در حال بازسازی است و کنیسۀ «گورجیا» اما، بسیاری بخش هایش تخریب شده است.
همایون احمدی، یکی از باستان شناسان هرات در این باره می گوید: «سه کنیسه در سال های ۱۳۷۸ تا سال۱۳۹۰ بازسازی شدند و یکی از آن ها را به نام مسجد حضرت بلال نام گذاری کرده اند.»
در کنار این ها، قبرستان یهودیان است که نزدیک به صد مزار از این باشنده گان پیشین هرات در آن ساخته شده اند.
همه ساله شماری از یهودیان پیشین هرات به این ولایت می آیند و قبرهای نیاکان شان را بازسازی می کنند.
عبدالعزیز، نگهبان قبرستان یهودیان هرات گفت: «بعد از آن که خود یهودیان هرات به خارج رفتند سال ها بعد شماری به هرات آمدند و مرا نکهبان این قبرستان تعیین کرده اند همه ساله می آیند و از هرات دیدن می کنند.»
اما، روند بیرون شدن یهودیان هرات از کشور در سال ۱۳۵۷آغاز شد و آخرین خانوادۀ آنان در سال ۱۳۶۰هجری خورشیدی این ولایت را ترک گفت.