همزمان با آغاز مذاکرات صلح میان هیئت جمهوری اسلامی افغانستان و طالبان، بحث نظام جمهوری و جمهوریت نیز بالا گرفته‌است.
حکومت افغانستان و سیاسیون بر حفظ نظام جمهوری تأکید می‌کنند و طالبان بر ایجاد یک حکومت به زعم خودشان اسلامی پافشاری دارند.
اما نظام جمهوری چه‌گونه نظامی است و در افغانستان چه زمانی به‌میان آمد؟
در سال ۱۳۵۲هجری خورشیدی پس از کودتای ۲۶ سرطان برای نخستین‌بار در افغانستان بنیاد نظام جمهوری از سوی محمد داوود خان گذاشته شد.
نظام جمهوری، نظامی است که ریاست کشور با رأی مستقیم یا غیرمستقیم مردم برگزیده می‌شود و مدت ریاست محدود است.
ستار سعادت، رییس پیشین کمیسیون شکایت‌های انتخاباتی در این باره گفت: «جمهوریت به حکومت مردمی گفته می‌شود؛ به این معنی که مردم به‌گونۀ مستقیم و یا از طریق نماینده‌گان خود حاکمیت ملی خودرا اعمال می‌کنند.»
نظام جمهوری نوین در افغانستان پس از سقوط طالبان روی کار آمد که ساختار سیاسی و نظامی آن از حکومت، شورای ملی، قوۀ قضائیه و از نهادهای دیگری چون شوراهای شهر‌ها و روستاها و شوراهای ولایتی تشکیل شده‌است.
اکنون که از روی کار آمدن نظام جمهوری در افغانستان نزدیک به بیست سال می‌گذرد، این کشور به پیشرفت‌های چشم‌گیری در عرصۀ حقوق زنان، آزادی بیان و مردم‌سالاری دست یافته است.
شگوفه نورزی، نمایندۀ مردم هلمند در مجلس بیان داشت: «فرقی نمی‌کنه چه نظامی باشد، اما در نتیجۀ آن نام بد به تاریخ ما گذاشته نشود و دیگر این‌که برای مردم امنیت و صلح بیاورد.»
برخی از کارشناسان به این باور استند که اگر جای نظام جمهوری در افغانستان را نظام تازه بگیرد، حق رأی از مردم گرفته خواهد شد و با این‌کار عدالت اجتماعی و برابری شهروندان نابود خواهد شد.
فرامرز تمنا، معین پیشین وزارت امور خارجه تصریح کرد: «امارت اگر این همه‌شمولی را بپذیرد، امارت اگر بپذیرد که حقوق زنان، حقوق مردان، حقوق جوانان، جامعۀ مدنی، نهادهای خصوصی، مسایل فرهنگی هم‌چنان که مردم می‌خواهد باشد، دیگر نام آن امارت نیست.»
برخی از کارشناسان به این باور استند که با گذشت نزدیک به دو دهه از عمر دموکراسی جدید در افغانستان و با درنظر داشت سرمایه‌گذاری‌های هنگفت جامعه جهانی برای نهادینه کردن آن، نظام نوپای مردم سالار شکننده‌است و ترس از تغییر نظام جمهوری با یک توافق صلح با طالبان، نسبت به هرزمانی دیگری بیشتر شده‌است.